Παρά τους περιορισμούς της, η διάγνωση αποτελεί πυρηνικό στοιχείο στην άσκηση της ψυχιατρικής. Ο ασθενής βιώνει συμπτώματα, όχι νόσους ή διαταραχές. Ωστόσο για να μπορέσουν να αντιμετωπιστούν τα συμπτώματα, θα πρέπει να βρεθεί η αιτία τους και ο μηχανισμός μέσω του οποίου αυτές οι αιτίες προκάλεσαν το πρόβλημα. Στην ψυχιατρική ωστόσο τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά, καθώς η αιτία δεν είναι πάντα εύκολα ανιχνεύσιμη. Για το λόγο αυτό έχουν καταρτιστεί ταξινομικά συστήματα (όπως το DSM) που παρέχουν αναλυτικά κριτήρια για κάθε διαταραχή. Με βάση λοιπόν τα συμπτώματα που αναφέρει ο ασθενής, ο ειδικός κρίνει κατά πόσο αυτός πληροί τον απαραίτητο αριθμό κριτηρίων ώστε να λάβει μία συγκεκριμένη διάγνωση. Τα κριτήρια αυτά έχουν προέλθει από μελέτες χρόνων και θεωρείται ότι αντικατοπτρίζουν τις υπάρχουσες διαταραχές. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν αξιόπιστες παρακλινικές εξετάσεις στην ψυχιατρική, που να χρησιμοποιούνται στη διαγνωστική διαδικασία. Έτσι η διάγνωση στηρίζεται αποκλειστικά στη διαγνωστική συνέντευξη και την κλινική εξέταση. Για το λόγο αυτό η επιστημονική κατάρτιση και η εμπειρία του ειδικού έχουν βαρύνουσα σημασία στην προσπάθεια να γίνει η διάγνωση. Εξαίρεση αποτελούν οι ψυχιατρικές παθήσεις που οφείλονται σε κάποια σωματική νόσο.

Με την αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών και των ψυχολογικών προβλημάτων ασχολούνται οι ψυχίατροι και οι ψυχολόγοι. Οι ψυχίατροι είναι ιατροί (έχουν ολοκληρώσει σπουδές στην Ιατρική) και έχον εξειδικευτεί στην ψυχιατρική ενώ οι ψυχολόγοι είναι πτυχιούχοι Ψυχολογίας. Όπως γίνεται εύκολα κατανοητό, οι ψυχίατροι σε αντίθεση με τους ψυχολόγους, μπορούν να διαχειρίζονται ψυχικές διαταραχές, η θεραπεία των οποίων προϋποθέτει τη χρήση φαρμακευτικής αγωγής. Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί επίσης, ότι τόσο οι ψυχίατροι όσο και οι ψυχολόγοι μπορούν να εφαρμόζουν ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις. Ανάλογα με το είδος της ψυχοθεραπείας που εφαρμόζεται, ο θεραπευτής (ψυχίατρος ή ψυχολόγος) θα πρέπει να έχει λάβει την αντίστοιχη εξειδικευμένη εκπαίδευση πέρα από τις βασικές του σπουδές και να είναι πιστοποιημένος.      

Ο ασθενής, στην προσπάθεια του να επιλύσει τα προβλήματα του, προσπαθεί να δώσει μια εξήγηση και να ανακαλύψει τις αιτίες που τα προκάλεσαν. Σε αυτή τη διαδικασία πολλές φορές βρίσκεται στη δυσάρεστη θέση να κατηγορεί τον εαυτό του, να νιώθει ενοχές για τις συμπεριφορές του και να αποδίδει τις δυσκολίες του σε προσωπική αδυναμία. Άλλες φορές στρέφεται ενάντια στους άλλους, αποδίδοντας την ψυχολογική του δυσφορία στο περιβάλλον του και ειδικότερα στους γονείς του. Στην πραγματικότητα, τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και συνήθως μια ψυχική διαταραχή είναι το αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Έχουν αναπτυχθεί διάφορα μοντέλα που προσπαθούν να εξηγήσουν το τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται μια ψυχική διαταραχή. Το επικρατέστερο είναι το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο. Σύμφωνα με αυτό, βιολογικοί παράγοντες (γονίδια, νευροδιαβιβαστές, ορμόνες), ψυχολογικοί παράγοντες (προσωπικότητα, πεποιθήσεις, στρατηγικές αντιμετώπισης, διάθεση) και κοινωνικοί παράγοντες (κοινωνικές, εργασιακές και οικονομικές συνθήκες, κοινωνικές σχέσεις, στρεσογόνα γεγονότα) αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους και διαμορφώνουν τις συνθήκες για την εκδήλωση μιας ψυχικής διαταραχής. Μέσω αυτών των παραγόντων διαμορφώνεται ένα υπόστρωμα προδιάθεσης που καθιστά το άτομο ευάλωτο σε στρεσογόνες συνθήκες.

Οι ψυχίατροι μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη φαρμακολογία στην προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τις ψυχικές διαταραχές. Ωστόσο υπάρχουν συγκεκριμένες οδηγίες για το πότε, σε ποια διαταραχή και μέχρι πότε θα πρέπει να χρησιμοποιούνται τα φάρμακα. Στις ίδιες οδηγίες συστήνονται και ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις είτε κατ’ αποκλειστικότητα είτε σε συνδυασμό με τη φαρμακευτική αγωγή. Ο ψυχίατρος δε θα πρέπει να προτείνει φαρμακευτική αγωγή για διαταραχές που συστήνεται να αντιμετωπίζονται ψυχοθεραπευτικά και αντίστοιχα ο ψυχοθεραπευτής δε θα πρέπει να αντιμετωπίζει διαταραχές που απαιτούν θεραπεία με φαρμακευτική αγωγή. Έτσι δεν είναι η ιδιότητα του θεραπευτή που καθορίζει το είδος της θεραπείας αλλά η ίδια η διαταραχή.

Είναι συνετό να αντιμετωπίζει κανείς τα ψυχολογικά του προβλήματα με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζει και τα σωματικά, απευθυνόμενος σε ειδικούς επιστήμονες. Αυτοί έχοντας την απαραίτητη επιστημονική κατάρτιση μπορούν να προτείνουν την καταλληλότερη θεραπεία. Οι θεραπείες που προτείνονται είναι μελετημένες όσον αφορά την αποτελεσματικότητα τους και τις πιθανές παρενέργειες τους. Εναλλακτικές θεραπείες που παρέχονται από μη επιστήμονες δεν είναι επαρκώς μελετημένες και έχουν πιθανά άγνωστες επιδράσεις. Συχνό φαινόμενο είναι η αναζήτηση «φυτικών» προϊόντων αντί για τα φάρμακα. Τα προϊόντα αυτά είναι συνήθως μείγματα ουσιών με αμφισβητούμενη προέλευση και δεν έχουν αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα. Επίσης οι πιθανές παρενέργειες τους δεν είναι επαρκώς μελετημένες. Αντίστοιχα, πολλοί εφαρμόζουν εναλλακτικές μορφές «ψυχοθεραπείας» βασιζόμενες σε θεωρίες που δεν έχουν κανένα επιστημονικό έρεισμα. 

Τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται στην ψυχοφαρμακολογία έχουν συγκεκριμένες και μελετημένες πιθανές παρενέργειες όπως όλα τα φάρμακα και οι ουσίες που καταναλώνουμε. Η σωστή παρακολούθηση και ενημέρωση μειώνει την πιθανότητα σοβαρών ανεπιθύμητων παρενεργειών. Η σωστή χρήση των φαρμάκων (όσον αφορά το είδος της ουσίας, τη δοσολογία και το διάστημα της θεραπείας) επιτρέπει στον ασθενή να αντιμετωπίσει τα προβλήματα του και να ελαχιστοποιήσει τις παρενέργειες. Τα οφέλη που προσφέρουν υπερτερούν κατά πολύ των πιθανών κινδύνων. Επίσης η σύγχρονη ψυχοφαρμακολογία παρέχει μια μεγάλη γκάμα επιλογών που δίνει τη δυνατότητα εξατομικευμένης αντιμετώπισης. Εξάρτηση προκαλείται από συγκεκριμένη κατηγορία φαρμάκων (π.χ. βενζοδιαζεπίνες) που για το λόγο αυτό θα πρέπει να χρησιμοποιούνται βραχυχρόνια. Η εξάρτηση δε χαρακτηρίζει το σύνολο των φαρμάκων που χρησιμοποιούν οι ψυχίατροι. 

Ανάλογα με τη διάγνωση, τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων και σύμφωνα με τις οδηγίες αποφασίζεται το χρονικό διάστημα που θα διαρκέσει η θεραπεία. Συνήθως οι θεραπείες δίνονται με συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα και πάντα επανεξετάζεται η αναγκαιότητα για τη συνέχιση της αγωγής. Η θεραπευτική ανταπόκριση και οι πιθανές παρενέργειες παίζουν επίσης ρόλο. Πέρα από την αντιμετώπιση της οξείας φάσης των συμπτωμάτων, η φαρμακευτική αγωγή συνεχίζεται πολλές φορές με σκοπό την πρόληψη των υποτροπών.

Η αποτελεσματικότητα της ψυχοθεραπείας έχει μελετηθεί συστηματικά τα τελευταία χρόνια. Ειδικά η γνωσιακή συμπεριφοριστική ψυχοθεραπεία έχει αποδείξει σε μελέτες την αποτελεσματικότητα της σε μία σειρά από διαταραχές. Η σύγκριση της με άλλες σχολές ψυχοθεραπείας έχει αναδείξει την ανωτερότητα της όσον αφορά το θεραπευτικό αποτέλεσμα. Για το λόγο αυτό συμπεριλαμβάνεται στις διεθνείς οδηγίες ως θεραπεία εκλογής. 

Ανάλογα το πρόβλημα του θεραπευόμενου και τους θεραπευτικούς στόχους που τίθενται καθορίζεται και η διάρκεια της θεραπείας. Η γνωσιακή συμπεριφοριστική ψυχοθεραπεία είναι μια θεραπεία που εστιάζει στην επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων και θέτει συγκεκριμένους στόχους. Έτσι η θεραπεία είναι χρονικά καθορισμένη και περιορισμένη. 

Η κάθε συνεδρία διαρκεί 45-50 λεπτά.   

Λόγω των συνθηκών που επέβαλε η πανδημία, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η θεραπεία μέσω του διαδικτύου. Τόσο οι ψυχιατρικές συνεδρίες όσο και η ψυχοθεραπεία μπορούν πλέον να διεξάγονται διαδικτυακά μέσω skype ή άλλων εφαρμογών. Η τεχνολογία δίνει έτσι τη δυνατότητα να γίνονται συνεδρίες με θεραπευόμενους που βρίσκονται σε απομακρυσμένες περιοχές. Η ψυχοθεραπεία μέσω διαδικτύου έχει μελετηθεί όσον αφορά την αποτελεσματικότητα της και φαίνεται να είναι εξ ’ίσου αποτελεσματική με τις δια ζώσης συνεδρίες.